I. Nghi-Thức Cúng Gia-Tiên
 Khi cúng thì chủ gia Ä‘ình phải bầy đồ lá»… cùng vá»›i hoa quả theo nguyên-tắc “Ä‘ông bình tây quả,” rượu, và nÆ°á»›c. Sau Ä‘ó, phải đốt Ä‘èn (Ä‘èn dầu, Ä‘èn cầy, hay Ä‘èn Ä‘iện), thắp nhang, Ä‘ánh chuông, khấn, và cúng trÆ°á»›c rồi những người trong gia Ä‘ình theo thứ tá»± trên dÆ°á»›i cúng sau. Nhang (hÆ°Æ¡ng) Ä‘èn để mời và chuông để thỉnh tổ tiên. Khi cúng thì phải chắp tay Ä‘Æ°a lên ngang trán khấn. Khấn là lời trình vá»›i tổ tiên về ngày cúng liên quan đến tên người quá cố, ngày tháng năm ta và tây, tên địa phÆ°Æ¡ng mình ở, tên mình và tên những người trong gia Ä‘ình, lý do cúng và lời cầu nguyên, v.v.. Riêng tên người quá cố ta phải khấn rõ nhỏ. Sau khi khấn rồi, tuỳ theo địa vị của người cúng và người quá cố mà vái hay lạy. Nếu bố cúng con thì chỉ vái bốn vái mà thôi. Nếu con cháu cúng tổ tiên thì phải lạy bốn lạy. Chúng ta cần hiểu cho rõ về ý nghÄ©a của Cúng, Khấn, Vái, và Lạy.

II. Định-NghÄ©a của Cúng, Khấn, Vái, và Lạy
a. Cúng
Khi có giá»— Tết, gia-chủ bày hoa (bông) quả, nÆ°á»›c, rượu, cá»—-bàn, chén bát, Ä‘Å©a, muá»—ng (thìa) lên bàn thờ rồi thắp nhang (hÆ°Æ¡ng), thắp Ä‘èn, đốt nến (Ä‘èn cầy), khấn, vái, hay lạy để tỏ lòng hiếu-kính, biết Æ¡n, và cầu phÆ°á»›c-lành. Đây là nghÄ©a rá»™ng của cúng. Trong nghÄ©a bình-thường, cúng là thắp nhang (hÆ°Æ¡ng), khấn, lạy,và vái.

b. Khấn (*)
Khấn là lời cầu-khẩn lầm-rầm trong miệng khi cúng, tức là lời nói nhỏ liên-quan đến các chi-tiết về ngày tháng năm, nÆ¡i-chốn, mục-Ä‘ích buổi cúng lá»…, cúng ai, tên những người trong gia Ä‘ình, lời cầu xin, và lời hứa.
Sau khi khấn, người ta thường vái vì vái được coi là lời chào kính-cẩn. Người ta thường nói khấn vái là vậy. Trong truyện Kiều, Nguyá»…n Du dùng từ khấn vái trong câu “Lầm rầm khấn vái nhỏ to,/ Sụp ngồi đặt cỏ trÆ°á»›c mồ bÆ°á»›c ra.” (câu 95-96)

c. Vái
Vái thường được áp-dụng ở thế đứng, nhất là trong dịp lá»… ở ngoài trời. Vái thay thế cho lạy ở trong trường hợp này. Vái là chắp hai bàn tay lại để trÆ°á»›c ngá»±c rồi Ä‘Æ°a lên ngang đầu, hÆ¡i cúi đầu và khom lÆ°ng xuống rồi sau Ä‘ó ngẩng lên, Ä‘Æ°a hai bàn tay xuống lên theo nhịp lúc cúi xuống khi ngẩng lên. Tùy theo từng trường-hợp, người ta vái 2,3,4, hay 5 vái (xem phần sau).
d. Lạy
 Lạy là hành-Ä‘á»™ng bày tỏ lòng tôn-kính chân-thành vá»›i tất-cả tâm-hồn và thể-xác đối vá»›i người trên hay người quá-cố vào bậc trên của mình. Có hai thế lạy: thế lạy của Ä‘àn ông và thế lạy của Ä‘àn bà. Có bốn trường hợp lạy: 2 lạy, 3 lạy, 4 lạy, và 5 lạy. Má»—i trường hợp đều có mang ý-nghÄ©a khác nhau.
 - Thế Lạy Của Đàn Ông
 Thế lạy của Ä‘àn ông là cách đứng thẳng theo thế nghiêm, chắp hai tay trÆ°á»›c ngá»±c và dÆ¡ cao lên ngang trán, cúi mình xuống, Ä‘Æ°a hai bàn tay Ä‘ang chắp xuống gần tá»›i mặt chiếu hay mặt đất thì xòe hai bàn tay ra đặt nằm úp xuống, đồng thời quì gối bên trái rồi gối bên phải xuống đất, và cúi rạp đầu xuống gần hai bàn tay theo thế phủ- phục. Sau Ä‘ó cất người lên bằng cách Ä‘Æ°a hai bàn tay chắp lại để lên đầu gối trái lúc bấy giờ Ä‘ã co lên và Ä‘Æ°a về phía trÆ°á»›c ngang vá»›i đầu gối chân phải Ä‘ang quì để lấy Ä‘à đứng dậy, chân phải Ä‘ang quì cÅ©ng theo Ä‘à đứng lên để cùng vá»›i chân trái đứng ở thế nghiêm nhÆ° lúc đầu. Cứ theo thế Ä‘ó mà lạy tiếp cho đủ số lạy (xem phần Ý-NghÄ©a của Lạy dÆ°á»›i Ä‘ây). Khi lạy xong thì vái ba vái rồi lui ra.
 Có thể quì bằng chân phải hay chân trái trÆ°á»›c cÅ©ng được, tùy theo thuận chân nào thì quì chân ấy trÆ°á»›c. Có Ä‘iều cần nhá»› là khi quì chân nào xuống trÆ°á»›c thì khi chuẩn-bị cho thế đứng dậy phải Ä‘Æ°a chân Ä‘ó về phía trÆ°á»›c ná»­a bÆ°á»›c và tì hai bàn tay Ä‘ã chắp lại lên đầu gối chân Ä‘ó để lấy thế đứng lên. Thế lạy theo kiểu này rất khoa-học và vững-vàng. Sở-dÄ© phải quì chân trái xuống trÆ°á»›c vì thường chân phải vững hÆ¡n nên dùng để giữ thế thăng-bằng cho khỏi ngã. Khi chuẩn-bị đứng lên cÅ©ng vậy. Sở-dÄ© chân trái co lên Ä‘Æ°a về phía trÆ°á»›c được vững-vàng là nhờ chân phải có thế vững hÆ¡n để làm chuẩn.
 Thế lạy phủ-phục của mấy nhà sÆ° rất khó. Các Thầy phất tay áo cà sa, Ä‘Æ°a hai tay chống xuống ngay mặt đất và đồng-thời quì hai đầu gối xuống luôn. Khi đứng dậy các Thầy đẩy hai bàn tay lấy thế đứng hẳn lên mà không cần phải để tay tỳ lên đầu gối. Sở dÄ© được nhÆ° thế là nhờ các Thầy Ä‘ã tập-luyện hằng-ngày má»—i khi cúng Phật. Nếu thỉnh-thoảng quí cụ má»›i Ä‘i lá»… chùa, phải cẩn-thận vì không lạy quen mà lại bắt chÆ°á»›c thế lạy của mấy Thầy thì rất có thể mất thăng-bằng.

 - Thế Lạy Của Đàn Bà
Thế lạy của các bà là cách ngồi trệt xuống đất để hai cẳng chân vắt chéo về phía trái, bàn chân phải ngá»­a lên để ở phía dÆ°á»›i Ä‘ùi chân trái. Nếu mặc áo dài thì kéo tà áo trÆ°á»›c trải ngay ngắn về phía trÆ°á»›c và kéo vạt áo sau về phía sau để che mông cho đẹp mắt. Sau Ä‘ó, chắp hai bàn tay lại để ở trÆ°á»›c ngá»±c rồi Ä‘Æ°a cao lên ngang vá»›i tầm trán, giữ tay ở thế chắp Ä‘ó mà cúi đầu xuống. Khi đầu gần chạm mặt đất thì Ä‘Æ°a hai bàn tay Ä‘ang chắp đặt nằm úp xuống đất và để đầu lên hai bàn tay. Giữ ở thế Ä‘ó Ä‘á»™ má»™t hai giây, rồi dùng hai bàn tay đẩy để lấy thế ngồi thẳng lên đồng-thời chắp hai bàn tay lại Ä‘Æ°a lên ngang trán nhÆ° lần đầu. Cứ theo thế Ä‘ó mà lạy tiếp cho đủ số lạy cần thiết (xem phần Ý NghÄ©a của Lạy dÆ°á»›i Ä‘ây). Lạy xong thì đứng lên và vái ba vái rồi lui ra là hoàn tất thế lạy. 
CÅ©ng có má»™t số bà lại áp dụng thế lạy theo cách quì hai đầu gối xuống chiếu, để mông lên hai gót chân, hai tay chắp lại Ä‘Æ°a cao lên đầu rồi giữ hai tay ở thế chắp Ä‘ó mà cúi mình xuống, khi đầu gần chạm mặt chiếu thì xòe hai bàn tay ra úp xuống chiếu rồi để đầu lên hai bàn tay. Cứ tiếp tục lạy theo cách Ä‘ã trình bày trên. Thế lạy này có thể làm Ä‘au ngón chân và đầu gối mà còn không mấy đẹp mắt.
Thế lạy của Ä‘àn ông có vẻ hùng-dÅ©ng, tượng trÆ°ng cho dÆ°Æ¡ng. Thế lạy của các bà có tính cách uyển-chuyển tha-thÆ°á»›t, tượng-trÆ°ng cho âm. Thế lạy của Ä‘àn ông có Ä‘iều bất-tiện là khi mặc âu-phục thì rất khó lạy. Hiện nay chỉ có mấy vị cao-niên còn áp-dụng thế lạy của Ä‘àn ông, nhất là trong dịp lá»… Quốc-Tổ. Còn phần Ä‘ông, người ta có thói quen chỉ đứng vái mà thôi.
Thế lạy của Ä‘àn ông và Ä‘àn bà là truyền-thống rất có ý-nghÄ©a của người Việt ta. Nó vừa thành-khẩn vừa trang-nghiêm trong lúc cúng tổ-tiên. Nếu muốn giữ phong-tục tốt đẹp này, các bạn nam nữ thanh-niên phải có lòng tá»±-nguyện. Muốn áp-dụng thế lạy, nhất là thế lạy của Ä‘àn ông, ta phải tập-dượt lâu má»›i nhuần-nhuyá»…n được. Nếu Ä‘ã muốn thì mọi việc sẽ thành.
 
 III . Ý-NghÄ©a của Lạy và Vái
Số lần lạy và vái đều mang má»™t ý-nghÄ©a rất đặc-biệt. Sau Ä‘ây chúng tôi xin trình-bày về ý-nghÄ©a của vái và lạy. Đây là phong-tục đặc-biệt của Việt Nam ta mà người Tàu không có tục-lệ này. Khi cúng, người Tàu chỉ lạy 3 lạy hay vái 3 vái mà thôi.

a. Ý NghÄ©a Của 2 Lạy và 2 Vái
Hai lạy dùng để áp-dụng cho người sống nhÆ° trong trường-hợp cô dâu chú rể lạy cha mẹ. Khi Ä‘i phúng-Ä‘iếu, nếu là vai dÆ°á»›i của người quá-cố nhÆ° em, con cháu, và những người vào hàng con em, v.v., ta nên lạy 2 lạy.
 Nếu vái sau khi Ä‘ã lạy, người ta thường vái ba vái. Ý-nghÄ©a của ba vái này, nhÆ° Ä‘ã nói ở trên là lời chào kính-cẩn, chứ không có ý-nghÄ©a nào khác. NhÆ°ng trong trường- hợp người quá-cố còn để trong quan-tài tại nhà quàn, các người đến phúng- Ä‘iếu, nếu là vai trên của người quá-cố nhÆ° các bậc cao-niên, hay những người vào hàng cha, anh, chị, chú, bác, cô, dì, v. v., của người quá-cố, thì chỉ đứng để vái hai vái mà thôi. Khi quan-tài Ä‘ã được hạ-huyệt, tức là sau khi chôn rồi, người ta vái người quá cố 4 vái.
Theo nguyên lý âm-dÆ°Æ¡ng, khi chÆ°a chôn, người quá-cố được coi nhÆ° còn sống nên ta lạy 2 lạy. Hai lạy này tượng-trÆ°ng cho âm dÆ°Æ¡ng nhị khí hòa-hợp trên dÆ°Æ¡ng-thế, tức là sá»± sống. Sau khi người quá cố được chôn rồi, phải lạy 4 lạy.

b. Ý NghÄ©a Của 3 Lạy và 3 Vái
Khi Ä‘i lá»… Phật, ta lạy 3 lạy. Ba lạy tượng-trÆ°ng cho Phật, Pháp, và Tăng (xin xem bài về “NghÄ©a Đích Thá»±c của Quy Y Tam Bảo” Ä‘ã được phổ biến trÆ°á»›c Ä‘ây và sẽ được nhuận sắc và phổ biến). Phật ở Ä‘ây là giác, tức là giác-ngá»™, sáng-suốt, và thông hiểu mọi lẽ. Pháp là chánh, tức là Ä‘iều chánh-Ä‘áng, trái vá»›i tà ngụy. Tăng là tịnh, tức là trong-sạch, thanh-tịnh, không bợn-nhÆ¡. Đây là nói về nguyên-tắc phải theo. Tuy-nhiên, còn tùy má»—i chùa, má»—i nÆ¡i, và thói quen, người ta lá»… Phật có khi 4 hay 5 lạy.
Trong trường-hợp cúng Phật, khi ta mặc đồ Âu-phục, nếu cảm thấy khó-khăn trong khi lạy, ta đứng nghiêm và vái ba vái trÆ°á»›c bàn thờ Phật.

c. Ý NghÄ©a Của 4 Lạy và 4 Vái
Bốn lạy để cúng người quá-cố nhÆ° ông bà, cha mẹ, và thánh-thần. Bốn lạy tượng-trÆ°ng cho tứ-thân phụ-mẫu, bốn phÆ°Æ¡ng (Ä‘ông: thuá»™c dÆ°Æ¡ng, tây: thuá»™c âm, nam: thuá»™c dÆ°Æ¡ng, và bắc: thuá»™c âm), và tứ-tượng (Thái DÆ°Æ¡ng,Thiếu DÆ°Æ¡ng, Thái Âm, Thiếu Âm). Nói chung, bốn lạy bao-gồm cả cõi âm lẫn cõi dÆ°Æ¡ng mà hồn ở trên trời và phách hay vía ở dÆ°á»›i đất nÆ°Æ¡ng vào Ä‘ó để làm chá»— trú-ngụ.
Bốn vái dùng để cúng người quá-cố nhÆ° ông bà, cha mẹ, và thánh thần, khi không thể áp-dụng thế lạy.

d. Ý NghÄ©a Của 5 Lạy và 5 Vái
Ngày xÆ°a người ta lạy vua 5 lạy. Năm lạy tượng-trÆ°ng cho ngÅ©-hành (kim, má»™c, thuá»·, hỏa, và thổ), vua tượng-trÆ°ng cho trung-cung tức là hành-thổ màu vàng đứng ở giữa. Còn có ý-kiến cho rằng 5 lạy tượng-trÆ°ng cho bốn phÆ°Æ¡ng (Ä‘ông, tây, nam, bắc) và trung-Æ°Æ¡ng, nÆ¡i nhà vua ngá»±. Ngày nay, trong lá»… giá»— Tổ Hùng-VÆ°Æ¡ng, quí-vị trong ban tế lá»… thường lạy 5 lạy vì Tổ Hùng-VÆ°Æ¡ng là vị vua khai-sáng giống nòi Việt.
Năm vái dùng để cúng Tổ khi không thể áp-dụng thế lạy vì quá Ä‘ông người và không có đủ thì-giờ để má»—i người lạy 5 lạy.
 
IV Kết Luận:
Phong tục có được là do thói quen mà mọi người Ä‘ã chấp nhận, nhiều khi không giải thích được lý do tại sao lại nhÆ° thế mà chỉ biết làm theo cho Ä‘úng thôi. Trong má»—i gia Ä‘ình Việt Nam, dù theo đạo nào cÅ©ng vậy, chúng ta, con dân nÆ°á»›c Việt, hãy cố gắng thiết lập má»™t bàn thờ gia tiên. Có nhÆ° thế, con cháu ta má»›i có cÆ¡ há»™i học hỏi cách thiết lập bàn thờ gia tiên, và hiểu được ý nghÄ©a của việc thờ cúng ra sao.
Thờ cúng là cách biểu thị lòng nhá»› Æ¡n tổ tiên cÅ©ng nhÆ° lòng thÆ°Æ¡ng và hiếu thảo đối vá»›i ông bà cha mẹ. Đây là má»™t truyền thống văn hóa tốt đẹp của người Việt mà chúng ta cần phải duy trì.

Sưu tầm